Vliegtuigen, reddingshelikopters en schepen zijn in Noord- en Oost-Europa vaak letterlijk het noorden kwijt. Hun gps valt uit of slaat op hol, en dat is geen toeval: de Russen oefenen met elektronische oorlogsvoering. Om klaar te zijn voor een conflict met de NAVO.
Vorige week moesten twee toestellen van Finnair in volle vlucht rechtsomkeer maken. Ze waren op weg van Helsinki naar het Estse Tartu toen hun gps-systeem plots uitvielen. Sindsdien werden de dagelijkse vluchten naar de op één na grootste stad van de Baltische staat tijdelijk geschrapt. Duizenden andere lijnvliegtuigen kregen de voorbije maanden te maken met hetzelfde euvel boven Zweden, Finland, Polen en de Baltische staten.
Op zich is dat geen probleem: piloten hebben back-upsystemen om te kunnen vliegen en landen. Maar het gaat dan vaak om oudere en minder accurate systemen; het wegvallen van de navigatie vermindert met andere woorden de veiligheid van de burgerluchtvaart. Maatschappijen in noordelijk Europa verleggen hun vluchtroutes om de blinde vlekken te vermijden.
Volgens de luchthavenautoriteiten is er maar een verklaring voor het plotse falen van hun navigatiesystemen: de gps-signalen worden verstoord door elektronische oorlogsvoering, oftewel Electronic Warfare (EW) in het Engels. En de Russen zijn de boosdoener.
Storingen van gps-signalen in Noord-Europa zijn er al langer. In het hoge noorden van Noorwegen bijvoorbeeld is er een streek waar sinds januari vorig jaar een gps op 95 procent van de dagen onbruikbaar was. De regio ligt niet ver van een Russische militaire haven waar atoomduikboten met kernraketten liggen. Het blokkeren van het gps-systeem is een onderdeel van de beveiliging van het militaire bolwerk tegen drones en slimme raketten.
Het uitvallen van de gps in buurlanden van Rusland is geen toeval meer. Op kerstmis, dé feestdag in Polen, werd het gps-signaal de hele dag lang in bijna het hele land verstoord
EW werkt vrij eenvoudig. Om een gps uit te schakelen is het voldoende om op dezelfde frequentie sterkere radiosignalen uit te zenden dan die van de satellieten. Rusland heeft zich in elektronische oorlogsvoering bekwaamd tijdens de oorlog in Syrië. Het leger kon er naar hartenlust experimenteren zonder dat de samenleving werd geteisterd door gsm’s die de weg kwijtwaren en taxichauffeurs die niet meer wisten waar ze waren. Het is geweten dat de Russen verschillende soorten systemen hebben ontwikkeld die op variërende hoogtes en afstanden ingezet kunnen worden.
Tot nu diende EW vooral als verdediging. Zowat alle belangrijke Russische plaatsen – van het Kremlin over militaire faciliteiten en raffinaderijen tot de paleizen van de vips op de Krim – worden op de een of andere manier beveiligd met elektronische stoorzenders. Hoe efficiënt die EW is, werd bewezen in de eerste maanden van de oorlog. Amper één op de drie Oekraïense aanvallen raakte door de verdediging. Zelfs hogeprecisieraketten zoals HIMARS en slimme bommen raakten van de wijs. Door het verstoren van de gps van die projectielen veranderde hun accuraatheid van 5 naar 27 meter. Het duurde geruime tijd voor Kiev een antwoord vond op de EW door frequenties te veranderen en alternatieve geleidingssystemen te gebruiken.
De toenemende incidenten van de voorbije maanden en weken zijn geen fall-out meer van die systemen. Zowel in Riga, Warschau als Berlijn wordt gesproken over een aanval op NAVO-landen als onderdeel van de hybride oorlog die Rusland tegen het Westen voert. Niet alleen de luchtvaart wordt getroffen: in de Baltische Zee viel op duizenden schepen de automatische koersberekening uit die belangrijk is in het vermijden van aanvaringen. En het beste bewijs dat het om gestuurde aanvallen gaat, is het feit dat het aantal gevallen van Electronic spoofing toeneemt, oftewel de misleiding van de gps.
Daarbij worden de echte satellietsignalen vervangen door valse, waardoor er een foute locatie wordt aangegeven. Dat Rusland die technologie al geruime tijd bezit, bleek uit de opening van de Krimbrug door Poetin in 2018. Op een auto uit de colonne was apparatuur geplaatst die de echte locatie van het voertuig van de president verlegde om een aanslag te vermijden. Maar dat had ook als gevolg dat 34 schepen in de buurt op dat moment voor anker moesten gaan, omdat de kapiteins niet meer konden bepalen waar ze zich nu echt bevonden.
Spoofing doet overigens niet alleen de gps op hol slaan. Zelfs datingapps leggen dan foute connecties, Uber-taxi’s zoeken vruchteloos naar klanten en elektronische betalingen lopen in de soep. EW kan niet alleen een gps lamleggen, maar ook pakweg radioverkeer, dataoverdracht, communicatie en gebruik van radar-, sonar-, infrarood- of lasersystemen. Alles wat dus draait op het elektromagnetisch spectrum.
De problemen met gps-spoofing komen niet alleen in Noord-Europa voor. Ook in Israël wordt de gps gespoofd door het leger, om drones vanuit Libanon te kunnen weren. Mensen in het noorden van het land ’bevonden’ zich bijvoorbeeld opeens in Beiroet.
Het epicentrum van de aanvallen zou Kaliningrad zijn, de Russische enclave aan de Baltische Zee omringd door Polen en Litouwen. Sinds 1945 is dit stukje voormalig Duitsland een strategische troef voor Moskou. In 2018 heeft Rusland daar zijn modernste EW geplaatst, de ‘Samarkand’. Die is bedoeld om de communicatie van de vijand te verstoren. Het valt de commandoposten, controlepunten, communicatie en computers aan en verstoort en misleidt de gps. Volgens militaire analisten is het ook ontwikkeld om andere EW’s uit te schakelen.
De beste Russische EW’s zijn razendsnel. Een ander pronkstuk, de Shipovnik-Aero die gebruikt wordt in Oekraïne, identificeert in minder dan 25 seconden een drone en breekt de controle af. In veel gevallen kan het zelfs de besturing overnemen.
Rusland is aan het oefenen, zeggen militaire denktanken. Om te zien wat hun systemen aankunnen en hoe trefzeker die zijn. Sommige aanvallen zijn daar een bewijs van. In maart werd het vliegtuig van de Britse defensieminister geviseerd. Op eerste kerstdag, dé feestdag in Polen, werd het gps-signaal de hele dag lang in bijna het hele land verstoord.
Daar komt het recente nieuws bij dat Rusland ook kernkoppen meegestuurd heeft met satellieten met als doel de communicatiesatellieten in de ruimte uit te schakelen in geval van oorlog, wat communicatie tussen legereenheden maar ook tussen landen compleet zou verstoren. Komen onze HF radio’s straks toch nog van pas.